Interpretacja wiersza nie taka straszna

A teraz, drogie dzieci, pomachajcie Mickiewiczowi, czyli instrukcja obsługi wiersza

Zaznaczam na wstępie: nie namawiam do tego, by wbrew sobie zapałać nagłą miłością do rymów, strof i wersów. To nie o to chodzi. O to raczej, aby uzmysłowić uczniom, a maturzystom zwłaszcza, że po pierwsze: na egzaminie dojrzałości mają wybór jednego spośród dwóch tematów, nie są zaś skazani wyłącznie na tekst, który wierszem nie jest. I apeluję: nie dajcie sobie tego wmówić. Po drugie – nie taki diabeł straszny. Czasami interpretacja łatwego utworu poetyckiego może wyjść na dobre, a przynajmniej „na lepsze”, niż rozprawka na temat autorytetów, pisana na podstawie długiego, ciężkostrawnego fragmentu Przedwiośnia. Trzeba tylko wiedzieć, od której strony ugryźć wiersz i czego w nim szukać. I oczywiście znać środki artystyczne, które – po trzecie – i tak przydatne będą zarówno podczas ustnej części egzaminu, jak i w rozwiązywaniu zadań typu „czytanie ze zrozumieniem”.

Nauczycielu, pozwól…

W dużej mierze jest to wina nauczycieli. Nie mówię, że jakoś specjalnie się im dziwię, znam realia i wiem, że atmosfera panująca w większości szkół nie zachęca ich do tego, aby specjalnie na poezję namawiać. Utarł się stereotyp miłującego poezję belfra-wariata w grubych oprawkach, z mentalnością Adama Miauczyńskiego z Dnia Świra. To po pierwsze. Po drugie też wcale niedobre byłoby usiłowanie przeszczepienia do młodych umysłów zachwytu nad barkowymi strofami Sępa-Szarzyńskiego. Ja na przykład nie udaje, że podczas lektury Petrarki serce mi bije jak oszalałe, a przy Norwidzie łkam. Bo nie łkam.

Mimo wszystko: gusta są różne. Nie wszystkim odpowiada literatura romantyczna, a ci, którym odpowiada nie przepadają na przykład za realizmem Ludzi bezdomnych i cierpią, gdy Judym znów siada pod rozdartą sosną. Dlatego grunt to przygotować młodzież i do interpretacji tekstu poetyckiego i do pisania rozprawki na podstawie fragmentu prozy. Szczerze wierząc w to, że wybrać powinni sami, nie rozumiem, jak można – a to się dzieje – zakazywać interpretacji wiersza na maturze. Już od września krzyczeć: „Nie, nie róbcie tego”. „To dla was za trudne”. „Wiersz równa się niezdana matura”. „Niech wam tylko nie przychodzi do głowy…”.

I tak dalej. To nie jest dobre. Szczególnie w kontekście nowej matury i tego, że zawsze na tekst poetycki można trafić podczas egzaminu ustnego. I co wtedy? Wtedy fakt, że poezji się nie kocha, ma w nurcie wydarzeń majowych jak najmniejsze znaczenie.

nauka

Jak to się robi?

Patrzysz na temat rozprawki i czujesz, że coś jest nie tak. Że nie odpowiada Ci motyw vanitas ani motyw wojny, do której, w trakcie powtórek, nie zdążyłeś dojść, bo akurat ślęczałeś nad biologią. Wtedy właśnie możesz rzucić okiem na opcję numer dwa, którą jest właśnie wiersz.

Krok pierwszy: zwróć uwagę, czyj tekst jest. Jeśli to utwór kogoś bardziej niż znanego, o którym cokolwiek wiesz, to już dobry krok. Na 80 proc. Krzysztof Kamil Baczyński napisał o wojnie, a Jan Kochanowski chwalił stateczne życie. Wiedza tego rodzaju wyłącznie pomoże w interpretacji. Jeśli natomiast autora nie znasz, lub znasz nazwisko, ale nie kojarzy Ci się ono z konkretną tematyką, po prostu (krok drugi) wiersz przeczytaj. Nie, nie: „przeleć wzrokiem”. Prze-czy-taj. Jeśli nie rozumiesz absolutnie nic, albo coś tam rozumiesz, ale niewiele, przeczytaj drugi raz (znów, co trzeba podkreślić trzykrotnie, przeczytaj u-waż-nie). Jeśli za trzecim razem nie rozumiesz nic, wróć do prozy. Jeśli coś zaczyna świtać, pochyl się nad wierszem. I spróbuj odpowiedzieć na następujące pytania…

Najpierw jednym słowem: o czym tekst jest? O wojnie, miłości, matce, Polsce, przyjaźni, wolności, młodości czy zupełnie prywatnych przeżyciach podmiotu lirycznego? O rozpoznanym motywie możesz napisać już we wstępie („W literaturze każdej epoki spotkać można motyw miłości…” itd.)
Potem odpowiedz sobie raz jeszcze: no to o czym jest wiersz? Tylko za drugim razem postaraj się uszczegółowić treść. Załóżmy, że tekst dotyczy wojny. Ale czy jest on bezsensie wojny, czy jest relacją z wojny, czy wspomnieniem wojny, czy próbą odnalezienia się w normalnym życiu po wojnie? Te szczegółowe rozpoznania zostaw sobie na akapit kolejny, we wstępie już nie baw się w szczegóły.
Kto tu zabiera głos? Czy słyszymy osobę mówiącą? Czy jest to liryka bezpośrednia, np. „Nocą słyszę, jak coraz bliżej / drżąc i grając krąg się zaciska”, czy bezosobowe spojrzenie, w którym nie słyszymy żadnego „ja” (liryka pośrednia): „W dzień końca świata / Kobiety idą polem pod parasolkami / Pijak zasypia na brzegu trawnika / Nawołują na ulicy sprzedawcy warzywa”.
Jeśli podmiot słyszymy: kim on jest? Gdy nie wiadomo kim, także grzecznie o tym informujemy. Gdy mówi „Ja, Napoleon” wiemy, że podmiotem lirycznym jest Napoleon, ale czasem określić możemy go bardziej swobodnie: „Podmiotem lirycznym jest ktoś, kto tęskni”, „Podmiot liryczny to osoba, która zastanawia się nad sensem życia” itd. O podmiocie możesz jednym słowem wspomnieć we wstępie, a bardziej szczegółowo – opisać w treści wypracowania.
Jak wiersz jest napisany? Czyli: mając już podmiot i treść wiersza, teraz przeczytaj wszystko raz jeszcze, po kolei, strofa po strofie i wyłap na początek środki artystyczne (a nawet wtedy, gdy jest ich mało, napisz o tym śmiało – „Wiersz nie obfituje w środki artystyczne”). Sprawdź, czy nie pojawiają się przypadkiem odniesienia do innych epok (w sensie: widząc zdanie „leciałem jak Ikar”, napisz, że podmiot odwołuje się do starożytnej mitologii, a konkretniej do lotu Ikara, który…), określ nastrój (smutny? wesoły? refleksyjny? ponury? tragiczny?), ewentualnie styl (wzniosły? prosty?). I tyle.
Ułóż wszystko w sensownej kolejności. W zakończeniu pozwól sobie na refleksje własne. Co przypomina Ci ten tekst, czy robi wrażenie, czy nie bardzo (a ma prawo nie robić żadnego wrażenia, słowo!). Czy Twoim zdaniem porusza tematykę aktualną czy też nie. I pamiętaj, że zakończenie to Freestyle, jest Twoje.

Po przećwiczeniu tego wszystkiego kilkanaście razy, zwłaszcza pod czujnym okiem kogoś, kto poezję wykładać potrafi, zyskujesz na maturze z polskiego realny wybór. A dodatkowo jesteś przygotowany na to, aby w spotkaniu z wierszem nie spanikować.

… a właściwie po co masz to potrafić?

A po to, że od matury 2014/2015 zdajemy egzamin ustny (wcześniej był to pseudoegzamin, powiedzmy sobie szczerze). A na ustnym szansa na wylosowanie wiersza jest spora. Zasady jego interpretacji są na niej wprawdzie prostsze (mniej czasu, to i łatwiejsze wiersze), ale za to rzucona rękawica konieczna do podjęcia. Dlatego dla spokoju ducha warto rzecz przećwiczyć. Jeśli zaś przy okazji to i owo Ci się spodoba, to tylko chwała, Tobie, nauczycielowi, albo korepetytorowi.

Do dzieła!

Autor: Ewa Frączek - doktor nauk humanistycznych. Profesjonalnie przygotowuje do matury z języka polskiego czy historii. Analiza wiersza, pisanie wypracowań czy czytanie ze zrozumieniem nie będą już spędzały snu z powiek maturzystom.

Profil użytkownika w serwisie e-korepetycje.net>>